Biyolojik yaşlanmayı durdurmak ve ömrü uzatmak insanoğlunun tarih boyunca uğraştığı ve çözüm aradığı en önemli konulardan biri kuşkusuz. Son dönemdeki yapay zekâ, nanoteknoloji, biyoteknoloji, robotik gibi alanlardaki teknolojik gelişmeler insan ömrünü uzatacak çözümler sunmaya devam ediyorlar. 1900’lerin başında ortalama insan ömrü 31 iken 1950’lerde 48’a, 2015’te ise 72’ye ulaşmış durumda. 2015 yılında Birleşmiş Milletlerin yayınladığı rapora göre Japonya, İtalya, İsviçre gibi gelişmiş ülkelerde bu değer 83 civarında ve her geçen gün daha da uzuyor.(Türkiye’de 75) (1)
Dünyanın en tanınmış fütüristlerinden, Google’ın CTO’su (Chief Technology Officer) Ray Kurzweil, 2030’da uzun yaşama (Ölümsüzlük) ulaşılacağını söylüyor.30 yılı aşkın bir süredir geleceğe dair öngörülerde bulunan ve bunların %85’i doğru çıkan Kurzweil, Wall Street Journel’ın “Restless Genious” (Usanmayan Dahi), Forbes dergisinin “The Ultimate Thinking Machine” (En Büyük Düşünce Makinesi) diye adlandırdığı bir dahi. Birçok patentli buluşu da olan Kurzweil, Edison’un veliahtı olarak da görülüyor. Singularity (Tekillik- yapay zekânın insan zekâsının ötesine geçmesi) Üniversitesi’nin kurucularından olan Kurzweil kendisi de günlük 100 adet besin desteği alıyor. (2)
Ray Kurzweil’e göre birkaç 10 yıl içinde damarlarımızda kanla birlikte “nanobot” denilen kan hücresi büyüklüğünde küçük robotlar dolaşacaklar. 25 yıl içinde bugün olduğundan milyar kez daha güçlü olacak olan bu robotlar bizim hücresel ve moleküler seviyede sürekli olarak sağlıklı olmamızı sağlayacaklar ve her geçen gün insan ömrünü uzatmak üzere daha da yetenekli hale gelecekler.
Nasıl yaşlanıyoruz?
Yaşlanmanın biyolojisi ile uğraşan biyogerontoloji (biogerontology) uzmanları insan vücudunun yaşlanmasını 9 ana özellik ile tarif ediyorlar:
- Genomik Kararsızlık (Genomic Instability): İnsan hayatı boyunca vücudunda iç veya dış etkenler yüzünden genetik hasarlar oluşuyor ve yıllar geçtikçe DNA zincirleri bozuluyor.
- Telomer yıpranması (Telomere attrition): Hücreler her bölündüğünde, genetiğimizi barındıran kromozomların sonunda bulunan koruyucu “kapaklar” (telomer) kısalmaya başlıyor. Zaman içinde ise hücrelerin artık bölünememesiyle sonuçlanıyor ve bu da hastalıklara sebep oluyor.
- Epigenetik değişimler (Epigenetic alterations): İnsanın hayatı boyunca yaşam deneyiminden veya çevresel etkiler yüzünden gen davranışında değişimler oluşuyor. (DNA dizilimi dışındaki faktörler) Örneğin: beslenmenin kalp ve damar hastalıkları ve diyabetle ilişkili ölüm oranına etkisi ve bu etkilerin ebeveynlerden çocuklara ve torunlara geçişi.
- Proteostaz kaybı (Loss of proteostasis): Yaşla birlikte hücresel proteinler bazı işlevsel fonksiyonlarını kaybediyor. Yaşlanma ile birlikte bu zarar görmüş proteinlerin biriktiği gözleniyor ve yaşa bağlı hastalıklar ortaya çıkıyor.
- Besin algılama düzensizlikleri (Deregulated nutrient-sensing): Zaman içinde gerçekleşen mutasyonlar, hücrelerin alınan besinleri tanıyıp yanıt verme yetisini etkiliyor.
- Hücreler arası iletişimin değişmesi (Altered intercellular communication): Zamanla hücreler arasındaki iletişim bozularak iltihaplanma ve doku hasarı oluşuyor.
- Mitokondriyal fonksiyon bozukluğu (Mitochondrial dysfunction): Mitokondri (Metabolizmanın düzenlenmesinden sorumlu enerji santrali) yaşla birlikte bozulmaya başlıyor.
- Hücresel Yaşlanma (Cellular senescence): Normalde ikiye bölünerek çoğalan hücreler zamanla bölünmeyi bırakıp ölüyorlar.
- Kök hücre tükenmesi (Stem cell exhaustion): Yeni doku hücrelerinin oluşmasında görev alan kök hücreler yaşlanma ile birlikte azalıyorlar.
Teknoloji şirketleri, yaşlanma veya yaşa bağlı hastalıklara odaklanarak bu biyolojik özelliklerden bir veya daha fazlasının ele alarak çözümler arıyorlar.
Yaşlanmayı nasıl yavaşlatabiliriz?
Yaşlanmayı yavaşlatabilmek oldukça karmaşık bir süreç. İlk akla gelen çözüm ise doğal olarak ilaçlar ve besin destekleri.
İlaçlar
Keşif ve araştırmalar, preklinik ve klinik çalışmalar, tedavi onay süreçlerinde yapay zeka uzun süredir kullanılıyor. (3)
Senolitikler – Yeni tür ilaçlar (Snolytics)
Yaşlanan hücreleri hedef alıp yok eden bu tür ilaçlarla yapılan işleme senoterapi deniyor. Juvenescence AI adı verilen bir teknoloji firması Insilico Medicine adlı ilaç firması ile birlikte yapay zekâ kullanarak yaşlanan hücreleri bularak yok eden bir çözüm üzerinde çalışıyorlar. Henüz çok yeni olan bu araştırmalar şayet FDA onayı alırlarsa belirli hastalıklara karşı ya da direk olarak yaşlanma karşıtı olarak kullanılabilecekler. (4)
Rapamisin
Bağışıklık hücreleri üzerindeki etkileriyle bilinen Rapamisin, evrendeki bilinen tüm kimyasal maddeler arasında, ömrün uzatılmasında en etkin ilaç olarak biliniyor. Bu ilaç laboratuvarda test edilen canlıların ömrünü uzatmış. Örneğin: kurtlar, sinekler ve hatta orta yaşlı fareler. 2014 yılında yayınlanan bir makalede, Rapamisin’in erkek farelerde% 23, dişi farelerde% 26 ömrü uzattığı bildirilmiş.
Çok işlevli olarak bilinen Rapamisin, tıpta bağışıklık hücreleri üzerindeki etkileri nedeniyle genellikle organ ve kemik nakli sırasında reddedilmeleri önlemek için bağışıklık bastırıcı olarak da kullanılıyor.
Metformin
Tip 2 diyabet tedavisi için bir ilaç olarak ortaya çıkan Metformin (Glucophage olarak da biliniyor) uzun ömürlülüğü de teşvik eden ucuz ve jenerik bir ilaç olarak görülüyor. Glikoz metabolizmasındaki etkisinin yanı sıra, oksidasyon stresi ve inflamasyonu azaltarak her ikisi ile de ilişkili yaşlanma belirtilerini yok ediyor.
Rejeneratif Tıp
Hasar görmüş doku veya organları restore etmek için uygulanan “Rejeneratif Tıp” aynı zamanda ömrü uzatmak için de önemli bir alan olarak görülüyor.
Kök hücrelerden yeni doku üretimi (STEM Cells)
Kök hücreler kontrollü bir ortamda istenen bir hücreye dönüşebiliyorlar. Yaşlanma karşıtı araştırmalar, hücrelerin yenilenmesi için kök hücre kullanılması veya fonksiyonlarını kaybeden dokuların yerine kök hücreden türetilen yeni hücreler konulmasını sağlayabiliyorlar.
Organ yenilenmesi (Organ Regeneration)
Rejeneratif tıbbın hayati bir parçası da dokuların 3 boyutlu yazıcılarla (3D Printing) üretilmesi ve hasarlı veya kayıp organların yerine yenilerinin konulabilmesi için bir çözüm sunuyor. İnsanlar yaşadıkça bozulan organların yerine yenisinin konulabiliyor olması ise ömrü uzatan bir yöntem olarak karşımıza çıkıyor. Organ nakli bekleyenler için de daha kolay ve hızlı bir alternatif olduğunu söylemek gerekiyor.
Prellis Biologics adındaki bir teknoloji şirketi uzayda bu üretimi yapmanın daha kolay olacağı fikriyle karaciğer üretimi denemelerine başlamış.(5)
Kalori sınırlaması (Caloric Restriction)
Kalori alımının sınırlanmasının uzun yaşamla ilgili olabileceği konusunda yapılan araştırmalar, yeterince beslenildiği ve sınırlı kalori alındığında yaşlılığa bağlı oluşan hastalıkların önlenebildiği veya geciktirildiğini gösteriyorlar. 2017 yılında maymunlar üzerinde yapılan bir araştırmada (6) %15 kalori kısıtlaması ve yeterli beslenme ile hem sağlığın olumlu etkilendiği hem de yaşam süresinin uzadığı görülmüş.
Besin Destekleri (Dietary Supplements)
Besin destekleri; vitamin ve minerallerin yüksek dozlarda hap, kapsül, şurup şeklinde kullanılabilir formları olarak tanımlanıyor. Özellikle NAD (Nicotinamide Adenine Dinucleotide), koenzim olarak da bilinen doğal olarak oluşan bu anahtar molekül sağlıklı metabolizmayı ve vücuttaki diğer biyolojik süreçleri de düzenliyor. DNA onarımından hayati hücresel süreçlerde ihtiyaç duyulan enerjiyi yaratmaya kadar her şeyi etkiliyor. Vücuttaki her hücrede var olan NAD hastalıklardan korunmak için son derece önemli ve yaşlanma ile birlikte azalıyor. Bu yüzden besin destekleri alınarak NAD seviyesini yükseltmek böylece hastalıklardan korunmak ve ömrü uzatmak hedefleniyor.
Kan Transfüzyonu
Biri yaşlı, biri de genç farenin kan dolaşımları birbirine bağlanarak parabiosis denilen deneysel bir işlem ile yaşlı farede beyin ve kas dokularında iyileşme görülmüş. Daha sonra yapılan çalışmalarda yaşlanmayla birlikte kanımızda da hormon benzeri bazı değerlerin değiştiği anlaşılmış.
Dokuların gelişimi ve iyileşmesi için gereken bu bileşenlerin azalması hastalıkların daha zor iyileşmesine yol açıyor. Bu gerçekten yola çıkıldığında Alzheimer benzeri yaşa bağlı hastalıklardan genç kan transfüzyonu yapılarak iyileşme sağlama denemeleri yapılıyor.(7)
Yaşamı uzatma üzerinde yapılan çalışmalara her geçen gün daha fazla fon ayrılıyor. Google’ın Calico Life Sciences adlı şirketi insan yaşamını uzatmaya odaklanmış. Calico’nun basın açıklamasına göre kanser ve nörobilim üzerinde çalışan 2 düzineden fazla araştırma programına devam ediyorlarmış.
Etik ve sosyal açıdan bakıldığında herkesin eşit ölçüde yaşamı uzatma çözümlerine ulaşamayacağı ve bu tür çalışmaların önemli bir eşitsizliğe de yol açacağı öngörülebilir. Bir başka sonucu ise nüfusun artışının getireceği riskler ve kaynakların herkese yetmeyebileceği.
[1] World population prospects
[2] Google Futurist Ray Kurzweil Hacks His Body With These
[3] İlaç Yapımında Yapay Zekâ Kullanımı
[4] Welcome to Juvenescence.AI
[5] LYGENESIS Organ regeneration using a patient’s own lymph nodes
[6] Caloric restriction improves health and survival of rhesus monkeys