Giriş:
Terimler kavramları gösteren ve bir veya birkaç sözcükle gösterilen etiketlerdir. Türkçemizin eklenti özelliğinden dolayı, bir kökten çok sayıda sözcük türetilebilir. Dil Derneği’nin sözlüğünde, örneğin “bil” ile başlayan sözcükler arandığında [1]198 sözcük bulunmakta.
Bunların çoğu Türkçe; Arapça olan “bilakis”, İtalyanca olan “bilanço” gibi bazıları da başka dillerden alınmış veya bunlardan türetilmiş. “Bileşke” gibi “bil” ile başlayan Türkçe sözcüklerin bazıları “bilmek” kavramından başka kavramlardan türetilmiştir. Geri kalanların pek çoğu “bilmek” kavramı ile ilgilidir. Benzer şekilde, bir kavram ile ilgili sözcükler Dil Derneği’nin sözlüğünde rahatça bulunabilir.
Terimlerle ilgili iki yaklaşımdan söz edilebilir. Kültürde uzun zamandan beri olan kavramları karşılayan terimler ve yeni kavramlar için terimler.
Kültürümüzde uzun zamandan beri var olan kavramları karşılayan terimler
Sözlükler bir dilin varsıllığının en iyi tanıklarıdır. Türkçemizdeki yüzlerce sözlük hakkında bilgiye Türkiye Bilişim Derneği’nin Bilişimde Özenli Türkçe sitesindeki “Türkçe sözlükler” sayfasından erişilebilir [2]. Her kültürün çok uzun yıllardan beri kullanmakta olduğu terimler, o kültürde hangi konuların önemsenmiş olduğunu da belirler. Bu açıdan dilimizin tarihsel varsıllığı, kültür olarak bazı özelliklerimizi de gösterir.
Türkiye Bilişim Derneği’nin Özenli Türkçe sitesindeki “Türkçenin varsıllığı ve gücü” sayfasının [3] “Türkçenin varsıllığına örnekler” kısmında şu konulardaki kaynakların bir kısmına erişilebilir:
Aile Bağları (Çocuk), Alet-Eşya (Mutfak araç ve gereçleri, Tarım aletleri), Bitkibilim ve bitki adları (Bağcılık, Çay), Denizcilik, Dokumacılık, Eczacılık, Giyecek (Ayakkabı, Giysi), Hayvan adları (At – kısrak, Vahşi hayvanlar), İlişki sözleri (Selam, Sevgi, Saygı ve Nezaket, Teşekkür) Kadın, Meyve adları, Organ adları (Anatomi, Duyu organları, Göz), Ölçü ve ölçü adları, Örtmece sözler -güzel adlandırma, Para, Renk, Sayılar, Tıp, Türk ve Yemek.
Bu yazıda, bu öbeklerden ancak bazıları hakkında kısa bilgi verilmektedir. Ayrıntılı bilgi için adı
geçen kaynak [3] kullanılabilir.
Aile Bağları – Hısım-Akraba (8 kaynak)
Aile bağlarını gösteren terimler bakımından Türkçemiz Batı dillerine göre büyük bir varsıllık sergilemektedir. Özellikle İngilizcede “hala” ile “teyze” sözcükleri için yalnız “aunt,” “amca” ile “dayı” sözcükleri için yalnız” uncle” terimi olduğu düşünülürse, Türkçemizin görümce, baldız, enişte, bacanak gibi epey terimin varsıllığı, gerek akraba gerek hısım olarak aile bağlarına verilen önemi de göstermekte. Üstelik, aile bağlarını içeren epey atasözümüz de var[4]. Aile bağlarındaki terim varsıllığı kültür olarak insan ilişkilerine vermiş olduğumuz önemi de göstermekte. Çocuk konusunda verilen iki kaynaktan birinin 1200’den fazla sayfalık bir doktora tezi olduğu düşünülürse, kültürümüzde bu kavrama verilen önem daha belirginleşir [5]. Bu kaynakta ayrıca çocuk kavramı için 600 sayfalık bir sözlük de var.
İlişki sözleri (6 kaynak)
Türkçe sözlük’teki ilişki sözlerinin derlenmiş ve çok ayrıntılı olarak sınıflandırılmış olarak sunulduğu bir yüksek lisans tezi, dilimizin ve kültürümüzün bu konuda da varsıllığını göstermekte [6]. Her birinin ayrı bir satırda gösterildiği, yirmi sayfa kadar olan terimlerden sonra başka dillerden alınmış ilişki sözleri de sıralanmış. Hepimiz için okunması zevk olacak bir yapıt.
Bu konudaki yazılarda, Türkçemizde 18 değişik teşekkür terimi olduğu saptanmış olduğu gibi, “Karşılaşma – merhabalaşma ve ayrılırken söylenen” 14 terim; “Sağlık – iyi dilek ve geçmiş olsun için kullanılan” 13 terim; “Başarılı olan kişiler için kullanılan” 5 terim; “İltifat etmek, övmek için kullanılan” 11 terim; “Hata yapılınca veya özür dilemek için kullanılan” 14 terim; “Genel nezaket ifadeleri” için 18 terimin bulunması da Türkçemizin bu alanda örnek alınası varsıllığını ve kültürümüzde başkalarına saygılı olmanın önemini de ortaya çıkarmakta [7].
Bu varsıllığa karşın, bazı ˗üstelik çok başarılı˗ Türk TV dizilerinde çocuklara, sevindikleri zaman, “oley” dedirtilmesi ne kadar gereksiz ve yazıktır.
Renk adları (21 kaynak)
Eminoğlu’nun renkler sözlüğü 619 sayfalık [8]. Efe’nin çalışmasında renklerine göre hayvan isimleri derlenmiş [9]. Başka bir kaynakta renk adlarının Bursa’da cadde, sokak ve mahalle adlarında kullanımı belgelenmiş durumda [10]. Türkçemizde renklerin adları, duygularla ilişkileri, hayvan adlarında ve yaşamın diğer yönlerinde kullanılmaları çok büyük çeşitlilik göstermekte ve dilimizin varsıllığına başka bir yönden kanıtlık etmekte.
Yeni kavramlar için terimler
Her meslek ve her kültür geliştirdiği yeni kavramlar için yeni terimler türetir. Bu kavramların bir kısmı teknolojideki ilerlemelerle ilgilidir. 1963’den beri aralıksız etkin olduğum bilişim konusundaki bazı örnekler verebilirim. Çok yönden gelişmeye devam eden bilişimin bazı yenilikleri arasında, sanal ve artırılmış gerçek alanlarında, verilen bir metinden yapay zekâ ile video geliştirilmesi [12] sayılabilir.
Ayrıca, nicemsel ve süperbilgisayarlar konularında araştırmalar süregiderken, siber saldırı türleri artmakta ve siber güvenlik konuları, kişi, kuruluş ve ülkeler için yaşamsal önemini hâlâ korumakta.
Yeni kavramlar geliştir(e)meyen toplumlar için çeşitli seçenekler saptanabilir:
- Yeni kavramı gözardı etmek ve yeniliklere açık olmamak. Örneğin Gutenberg tarafından 1436’da icat edilmiş olan matbaanın İbrahim Müteferrika tarafından 1727’de ülkemizde kurulmasına kadar geçen süre. Bu sürede Leonardo da Vinci’nin (1452-1519) Haliç’e köprü yapma teklifi de reddedilmiş [13]
- Kavramı geliştirenlerin türettikleri terimi aynen kullanmak. Örneğin, bir zamanlar “computer” sözcüğünün Türkçede aynen kullanılması. Türkçe yazarken “Kaliforniya” yerine “California” demek de bu öbekte toplanabilir.
- Kavramı geliştirenlerin türettikleri terimin seslerini Türkçe harflerle göstermek. Bir önceki örneğin “kompüter” diye kullanılmış olduğu dönem.
- Kavramı geliştirenlerin türettikleri terimin Türkçesi varken, gereksiz yere Batı dillerindeki terimi kullanmak. Örneğin, “bağlantı” yerine “link,” “fare” yerine “mouse,” “ayrıntı” yerine “detay,” “kavram” yerine “konsept” sözcüklerini kullanmak.
- Kavramı geliştirenlerin türettikleri terimi Türkçeye yanlış çevirerek kullanmak. Örneğin, İngilizcedeki “cookie” sözcüğünü “çerez” diye çevirmek. “Cookie” Türkçede “kurabiye” demektir. “Çerez”in İngilizcesi de “cookie” değildir. Bu yazılımlar, gönderildikleri bilgisayarın kullanımını gözlemlemek amacıyla yollanan “gözlemci”lerdir. “Running a program”ı “programı çalıştırmak” yerine “programı koşturmak” kullanımı da aynı tür yanlıştır.
- Kavramı geliştirenlerin türettikleri terimi Türkçeye çevirmek yerine o kavramı daha doğru olarak karşılayacak bir terim kullanmak. Örneğin, “wizard” kavramını belirtmek amacıyla “yardımcı” terimini kullanmak. Çünkü “software wizard” “yazılım sihirbazı” değildir. Başka bir olumlu örnek, 1960’larda “data processing” terimini karşılamak amacıyla Türk bilişimcilerinin “veri işlem” veya “veri işleme” terimleri yerine “bilgi işlem” veya “bilgi işleme” terimlerini kullanmalarıdır.
İdeal durum:
- Türk olarak ˗çağdaş uygarlığın dışında kalmadan˗ çağdaş kavramları da geliştirmek ve gerek uluslararası gerek Türkçe terimleri de türet(ebil)mektir.
Bilişim ve diğer konulardaki eski ve yeni kavramlar için terimler
Bilişim, günümüzde her konuda karşımıza çıkmakta; dolayısıyla ilerlemesindeki ivmeden dolayı neredeyse her gün ortaya çıkan yeni kavramlar için Türkçe terimler gerekmekte. Türkiye’de 70’den fazla öbekte toplanabilen 230’dan fazla bilişim kuruluşunun olması, Türk olarak konuyla yakın ilgimizi de göstermekte [14]. Bilişim terimleri konusundaki etkinlikler ve Türkçemizin yeterliği hakkında şu bilgiler verilebilir:
- Türkçede ˗ilkleri 1960’larda yayımlanmış olan˗ ve 36 konu öbeğinde toplanabilen 100’den fazla bilişim sözlüğü vardır [15].
- 200’den fazla Türk uzmanın katkılarıyla Papatya Yayıncılık tarafından 2006’da yayımlanmış olan Türkiye Bilişim Ansiklopedisi ˗gereksiz İngilizce terimler kullanılmadan˗ özenli bir Türkçe ile yazılabilmişti ve Türkçemizin bilişim gibi her konuya altyapı sağlayan bir konuda bile yeterliğini kanıtlamıştı [16].
- Türkiye Bilişim Derneği’nin “Bilişimde Özenli Türkçe” topluluğunca görüntülü ve ekran paylaşımlı haftalık çalışmalarla hazırlanmakta olan “TBD Bilişim Sözlüğü”ndeki terim sayısı neredeyse 21 bin oldu ve çalışmalar süregidiyor [17].
- Türkçesi henüz olmayan terimler için, Atatürk’ün ilgisinden dolayı, adına Gebze’de bir anıt yapılmış olan [18], Kartacalı general Anibal’in (M.Ö. 247 – M.Ö. 183 veya 181) Alpleri fillerle aşarak Romalılara nasıl saldırabileceği sorulduğunda verdiği, ve bazı kuruluşlar gibi benim de ilkesöz olarak benimsemiş olduğum yanıt yol göstericidir: “Ya bir yol bulacağım ya bir yol yapacağım” [19]. Türkçesi olmayan, üstelik Türkiye’de geliştirilmemiş kavramlar için Türkçe terimler bulunabilir. Denizaltı, uçak gibi terimlerin bir zamanlar türetilmiş olduğu gibi.
Türk bilişimcilerinin, isterlerse, Türkçemizi, kendi dallarında, özenle kullanabileceklerine, hem de başka konularda çalışanlara Türkçesi olan terimlerin Türkçelerini kullanma ve Türkçesi henüz olmayan kavramlar konusunda da iyi irdelenmiş önerilerle örnek olabileceklerine inanıyorum. Bir bilişimci olarak kendi uğraş konumdan örnek verdim. Ama, var olan Türkçe terimleri özenle kullanmanın ve gerektiğinde yeni terimler önermenin her uğraş alanındaki Türk aydınlarına yakışacağı konusunda hiç kuşkum yok.
Not : Tuncer Ören Hocanın katıldığı ve yukarıda resmini gördüğünüz video yayına Dil Bayramı Kutlamasını Türkçe Teknolojik Kelimeleri Konuşarak Yaptık başlığına tıklayarak ulaşabilirsiniz.
Kaynakça
[1] http://www.dildernegi.org.tr/TR,274/turkce-sozluk-ara-bul.html
[2] https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/turkce-sozlukler/
[3] https://www.ozenliturkce.org.tr/turkcenin-varsilligi/
[4] Hirik, Erkan (2017). Türkiye Türkçesi Atasözlerinde Akrabalık Bildiren Kelimeler ve Duygu Değerleri. Kinship Terms in Turkish Proverbs and Their Connotations. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı/: 3, sayfa 1726-1746.
[5] Güngör, Okan Celal (2016). Türkçede Çocukla İlgili Söz Varlığı. Doktora Tezi. T.C. Erciyes
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı. Kayseri. 1218 sayfa.
[6] Aydın, Yasin (2018). Türkçe Sözlük’te İlişki Sözleri, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Kırklareli
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Kırklareli. 188 sayfa.
[7] Nezaket Sözcükleri, Sevgi mesajları.
[8] Eminoğlu, Hatice (2014). Türkçede renkler Sözlüğü. Gazi Kitabevi. 619 sayfa.
[9] Efe, Kürşat (2017). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Renklerine Göre Hayvan isimleri. Diyalektolog–Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, 2017 Yaz, sayı 15, sayfa 65-81.
[10] Aydın, Hasene (2018). Cadde, Mahalle, Sokak Adlarında Renklerin Kullanımı: Bursa Örneği. Emine Gürsoy Naskali (2018). Duvar Yazıları. Libra Kitapçılık ve Yayıncılık. Sayfa 141-158
[11] https://www.makeuseof.com/ai-text-to-art-generators/
[12] moody moving faces
[13] https://t24.com.tr/haber/leonardo-da-vinciden-osmanliya-sasirtan-teklif,215067
[14] https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/bilisim-kuruluslarimiz/
[15] https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/tr-bilisim-sozlukleri/
[16] Ören, T., T. Üney ve R. Çölkesen (Baş editörler, 2006). Türkiye Bilişim Ansiklopedisi, Papatya Yayıncılık, İstanbul, (1200 s.)
[17 ]. https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/onerilen-tum-terimler-ingilizce-turkce/
[18] Hannibal Anıtı
[19] https://en.wikipedia.org/wiki/Inveniam_viam
